Nasada Çalışan İlk Türk Kadın Dilhan Eryurt

29 Kasım 1926’da İzmir’de doğduBabası, 1944’te Denizli milletvekili olarak TBMM’ye giren Abidin Ege’dir.
Babasının Yüksek Ziraat Mektebi kuruluşu nedeniyle bulunduğu İzmir’de dünyaya gelişinden kısa bir süre sonra ailesi önce İstanbul’a, birkaç yıl sonra da Ankara’ya taşınmıştı. İlköğrenimini Ankara’da tamamladıktan sonra Ankara Kız Lisesi’ne devam etti. Lise yıllarında matematiğe özel bir ilgisi vardı. Bu nedenle liseden mezuniyetinin ardından İstanbul Üniversitesi Yüksek Matematik ve Astronomi Bölümü’ne girdi. Astronomi merakı üniversite öğrenimi sırasında ortaya çıktı.
1946 yılında İstanbul Üniversitesi Yüksek Matematik ve Astronomi Bölümü’nden mezun olduktan sonra Ankara Üniversitesi’nde astronomi bölümü açmak üzere görevlendirilen Tevfik Oktay Kabakçıoğlu’nun yanında iki yıl boyunca fahrî asistanlık yaptı. Lisansüstü çalışmalarına bir süre Michigan Üniversitesi’nde devam etti ve 1953’te Ankara Üniversitesi Astrofizik Anabilim Dalı’nda doktorasını ve ardından doçentlik çalışmalarını tamamladı.
1959’da Uluslararası Atom Enerji Ajansı’nın bursuyla iki yıllığına Kanada’ya gitti. Deep River Atom Enerjisi Laboratuvarı’nda Alastari G. W. Cameron ile çalıştı. Hidrojen yıldızları üzerine çalıştı ve yıldızların yapı modelleri üzerine birçok başarılı program yazdı.Ardından ABD’ye giderek önce Amerikan Soroptimist Federasyonu bursuyla ABD’de Indiana Üniversitesi’nde görev aldı. Üniversiteye bağlı Goethe Link Gözlemevi’nde yıldız modelleri yapmakla tanımış Prof. Dr. Marshall Wrubel ile çalıştı. Bu deneyimden sonra Ulusal Bilimler Akademisi bursunu alarak NASA’ya bağlı Goddard Uzay Araştırma Enstitüsü’nde görev aldı. Uzay uçuşlarıyla ilgili kuramsal araştırmalar yapan Goddard Uzay Araştırma Ensitütüsü’ndeki görevi sırasında kurumda çalışan tek kadın astronomdu
Alastair G. W. Cameron ile güneşin yapısı, evrimi ve güneşten gelen nötrinoların hesaplanması üzerine araştırmalar yapan Dilhan Eryurt’un Goddard Enstitüsü’nde yaptığı çalışmalar, Güneş hakkında o zamana kadar yanlış bilinen bazı gerçekleri ortaya çıkardı. Güneş’in parlaklığının oluşumundan bu yana gittikçe artmadığını, geçmişte çok daha parlak ve sıcak olduğunu ortaya koydu. Çalışmaları o dönemde yeni başlayan uzay uçuşlarının gidişatını etkileyecek önemdeydi. Aya ilk iniş için yaptığı başarılı çalışmalar nedeniyle 1969’da Apollo Başarı Ödülü ile ödüllendirildi. Eryurt, Goddard Enstitüsü’nde iki yıllık çalışmasını tamamladıktan sonra kendisine yabancılara sıklıkla tanınmayan bir ayrıcalık gösterildi ve kıdemli araştırmacı olarak enstitüde çalışmaya devam etti. Enstitü, kendisini yıldızların oluşumu ve gelişimi üzerine araştırmaları için yeni bilgiler edinmek üzere California Üniversitesi’ne gönderdi. Yıldızların evriminde kütlelerinin etkisi konusuyla ilgili olarak A.G.W. Cameron ile birlikte 1967’de yazdıkları bir makale astrofizikte çok atıf aldı

Prof. Dr. Dilhan Eryurt 1973 yılında kadrolu olarak ODTÜ Fizik Bölümü’ne döndü ve burada Astrofizik Anabilim Dalı’nı kurdu. 1988 yılında, önce ODTÜ Fen Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümü Başkanı olarak görev aldı, ardından da Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanlığını beş yıl yaptıktan sonra, 1993 yılında emekliye ayrıldı… Prof. Dr. Dilhan Eryurt, 1969 yılında NASA tarafından verilen Apollo Başarı Ödülü’nü aldı. Daha sonra dünya çevresinde belli bir yörüngeye yerleştirilen ve içinde ilk insansız uzay araçlarının geliştirilmesinden sorumlu kurumlarda da görev yaptı. Bir diğer başarı ödülünü de, 1977 yılında TÜBİTAK “Bilim Hizmet ve Teşvik Ödülü” olarak aldı…
ABD, Kanada ve başka ülkelerdeki mesleki dergilerinde ortak ya da kendi imzasıyla birçok makalesi yayımlandı… International Astronomical Union, American Astronomical Society, Turkish Astronomical Society (Türk Astronomi Derneği) gibi ulusal ve uluslararası meslek kuruluşları ile Türkiye Bilimler Akademisi şeref üyesidir. Bilim ve Teknik dergisi Kasım 1997 sayısında onun için bir özel bölüm haırladı.

1965 yılında yine aynı ikili Güneş üzerine “A Study of Solar Evolution” başlıklı makaleyi yazar. Dilhan Eryurt, Güneş ve diğer yıldızların evriminde söz sahibi bir bilim kadını olmuştur. 1969 yılında ilk defa Ay’a ayak basıldığında Dilhan Eryurt’un da imzası vardır. Bu başarılarından ve NASA’ya katkılarından dolayı dünyada çok az kişiye verilen “Apollo Başarı Ödülü” verilir. Ayrıca yine bu çalışmaları sayesinde yabancı uyruklulara o dönem verilmeyen kıdemli araştırmacı ünvanını da almaya hak kazanır. Dilhan Eryurt 1968’de yurda döner.
Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nde misafr profesör olarak göreve başlar. Bu dönemde ülkemizin ilk ulusal astronomi toplantısını düzenler. O dönemde astronomların sayısı 25 kişiyi geçmemesine rağmen herkes katılır ve geleneksel bir kongre haline gelir. 1969-1973 yılları arasında Dr. Cameron ile çalışmak üzere tekrar Amerika’ya gider. 1973 yılında yeniden yurda dönüş yaparken ODTÜ Fizik Bölümü’nde “Astrofzik Anabilim Dalı”’nı kurar. 1988 yılında, ODTÜ Fizik Bölümü başkanlığı yaptıktan sonra, Fen-Edebiyat Bölümü dekanlığını 5 yıl sürdürür ve sonrasında 1993’te emekli olur. Emekli olana kadar bütün birikimlerini öğrencilerine aktaran Prof. Eryurt’un bir başka amacı da kendisinden sonra gelen genç kadınların hayatını kolaylaştırmaktır. Ölümünden iki yıl evvel, kocası Sebahattin Eryurt’la tüm servetlerini Erzurum Milli Eğitim Müdürlüğü’ne bağışlarlar. Bu bağışın bir kısmıyla Erzurum merkezine anaokulu, kalanıyla da Pasinler ilçesine 100 öğrenci kapasiteli bir kız yurdu yaptırılmasını şart koşmuştur. Çocukları olduğu halde tüm servetini neden bağışladığını soranlara, “Ömrümüzün sonuna geldik, memlekete vefa borcumuzu ödemek istedik” diyecektir.

Güneşi Zapteden Kadın: Dilhan Eryurt

2010’un Ocak ayında gazetelerde ufak bir haber çıkar, ancak dikkatli gözlerin fark edeceği. Yıllarca devlete çeşitli kademelerde hizmet etmiş karı-koca tüm servetlerini Erzurum Milli Eğitim Müdürlüğü’ne bağışlamışlardır (1). 800.000 TL’lik bağış şartlıdır: Bir kısmı ile Erzurum merkezine anaokulu, kalan kısmı ile Pasinler ilçesine 100 öğrenci kapasiteli bir kız yurdu yaptırılacaktır. Bağışı yapan çift Erzurum eski milletvekili Sebahattin Eryurt ile Türkiye’nin astrofizik alanında gururu Dilhan Eryurt’tur. Çocukları olduğu halde neden tüm servetlerini bağışladıkları sorusuna kısa ama anlamlı bir cevap verir:
“Ömrümüzün sonuna geldik, memlekete vefa borcumuzu ödemek istedik”
Bağışın bir kısmının kızlar yurdu olarak harcanmasının istenmesi çok yerindedir; zira Dilhan Eryurt iyi bilmektedir zor şartlar altında çalışmanın ve okumanın ne demek olduğunu. 1926 doğumlu Eryurt, Ankara Kız Lisesi’ni takdirname alarak bitirmiştir. Üst üste üç yıl da iftihar listesine girdiği için dönemin Milli Eğitim Bakanı Hasan-Âli Yücel ona Nutuk‘u hediye eder ve içine not düşer: “Gönlümün bütün dileği bildiğiniz meslekte ilerlemeniz ve vatana faydalı işler yapmanız”.
Dilhan Hanım üniversite eğitimi için İstanbul Üniversitesi Yüksek Matematik ve Astronomi Bölümü’nü seçer, o dönem astronomi matematiğe yardımcı olarak okutulmaktadır. Dilhan Hanım şanslıdır, zira Nazi zulmünden kaçan bir çok profesör o dönem İstanbul Üniversitesi’nde ders vermektedir.
“O zamanlar, Hitler’in Nazi Almanya’sından kaçan en değerli bilim adamları İstanbul Üniversitesi’nde çalışıyordu, bu insanların bilimsel temelleri çok güçlüydü. Bize de aynı şekilde iyi bir temel verdiler
Bilimsel metodolojiyi o değerli insanlardan alan Eryurt’un tüm ilgisi astronomi üzerinedir. Astronomi o dönem hızla ilerleyen, neredeyse her gün yeni bir şeylerin keşfedildiği bilim dalıdır. Eryurt o kadar sevmektedir ki bilimi, iki yıl Ankara Üniversitesi’nde kadrosuz ve dolayısı ile ücretsiz çalışır. Üstelik iki günde bir Rasathane’deki saati kurma görevi de onundur ve bazen pazarları da gitmek zorundadır Rasathane’ye.
“Yaklaşık 50 yıl öncesinin Ankara’sını anlatıyorum. Bir gün Prof. Okyay Bey geldi, ‘Bir şey söyleyeceğim ama utanıyorum. Seni hiç olmazsa laborant konumuna sokalım da, bari yol paran çıksın’ dedi.”
Kadro çıktığında daha önceden Amerika’ya gitmek için hazırlanmıştır çoktan Dilhan Hanım. İzin alır ve bir yıllığına Amerika’ya gider. Michigan Üniversitesi’ne başvurup astrofiziğe orada başlar ve yüksek lisansını orada tamamlar.
Dilhan Hanım ücret alsa da almasa da sevdiği bilim dalında çok çalışacaktır zaten, zira genç bir kızken babası ona yazdığı mektuplarda öğütlemiştir: “Mefkureli bilim muntazam ve disiplinli çalışma ile olur”
Profesör Eryurt muntazam ve disiplinli çalışması ile alanında hızla ilerlemeye başlar. Yıldızların evrimi üzerine eğilir, küçük kütleli yıldızlardan büyük kütleli yıldızlara hepsinin oluşumunda geçirdiği evrimleri inceler. Yeni oluşmakta olan yıldızların nükleer reaksiyon oluşturmak için gerek duydugu kritik kütle hesaplamalarını yapar ve bu konudaki hesaplamalarda kullanılan “fitting” yöntemini geliştirir.
Kanada’da beraber çalıştığı Profesör Cameron ile yıllar sonra Amerika’da tekrar karşılaşan Eryurt onunla beraber bu sefer Güneş’in evrimi üzerine çalışmaya başlar. Gezegenimizdeki hayatın kaynağı olan Güneş’in o zamanki evrim modeli yetersizdir. Eryurt, Prof. Cameron ile çalışarak tekrar modeli oluşturur ve 1963 senesinde hocası ile beraber “The Early Evolution of the Sun” adı ile yayınlar Çalışma gerçekten önemlidir:
“Bu çalışmanın önemi ise şöyle açıklanabilir. Dünya, Güneş’in en parlak döneminde oluşmuşsa, bu gezegeni meydana getiren maddelerin on binlerce yıl ve binlerce derece sıcaklıkta kalmasıyla, Dünya’nın fiziksel ve kimyasal özelliklerine de doğrudan önemli bir etki yapmasıydı. Tabii aynı yöndeki bir etki, uydumuz Ay için de geçerliydi. O sıralarda yapılması tasarlanan Apollo Ay projesi nedeniyle, bu yüksek sıcaklık etkisi, Ay yolculuğuna çıkacak astronotların karşılaşacakları ortam nedeniyle önemliydi.”
1965 senesinde yine aynı ikili Güneş üzerine “A Study of Solar Evolution” başlıklı makaleyi yazar. Dilhan Eryurt, Güneş ve diğer yıldızların evriminde söz sahibi bir bilim kadınıdır artık.
Dilhan Hanım Amerika’da çalıştığı yıllarda, sık sık Türkiye’ye gelip bilgi ve birikimlerini aktarmaya çalışır. 1968 senesinde ODTÜ’de misafir profesör olarak çalışır ve ülkemizin ilk ulusal astronomi toplantısını düzenler. 1973 senesinde Odtü Fizik bölümünde “Astrofizik Anabilim Dalı”’nı kurar. 1993’te emekli oluncaya kadar ODTÜ’de çalışır.